GEÇİŞ DÖNEMİ ESERLERİ
(İLK İSLAMİ ESERLER)
ESERLERİN ORTAK ÖZELİKLERİ
Hem İslâmiyet öncesi kültürü hem de İslâmî kültür iç içedir.
Aruzla hece , beyitler dörtlük birlikte kullanılmıştır.
Eserler didaktik niteliktedir.
Uygur alfabesi bir süre kullanılmakla birlikte Arap alfabesi giderek yayınlamaya başlamıştır.
Arapça ve Farsçanın etkileri görülmeye başlanmış ancak Türkçenin egemenliği devam etmiştir.
Eserlerin temel amacı İslamiyet’in güzelliklerini ve erdemlerini öğretmektir.
Hem İslâmiyet öncesi kültürü hem de İslâmî kültür iç içedir.
Aruzla hece , beyitler dörtlük birlikte kullanılmıştır.
Eserler didaktik niteliktedir.
Uygur alfabesi bir süre kullanılmakla birlikte Arap alfabesi giderek yayınlamaya başlamıştır.
Arapça ve Farsçanın etkileri görülmeye başlanmış ancak Türkçenin egemenliği devam etmiştir.
Eserlerin temel amacı İslamiyet’in güzelliklerini ve erdemlerini öğretmektir.
YUSUF HAS HACİP’İN KUTADGU BİLİG ADLI ESERİ
- Mutluluk veren bilgi anlamına gelir.
- 1069 – 1071 yılları arasında yazılmış, Tabgaç Buğra Han’a sunulmuştur.
- İslâmî dönemin bilinen ilk eseridir.
- Hakaniye (Doğu) Türkçesiyle yazılmıştır.
- Dili sadedir, Türkçe olmayan sözcük sayısı azdır.
- Mesnevi nazım şekliyle yazılmıştır.
- 6645 beyit ve 173 dörtlükten oluşur.
- Hem aruz hem hece ölçüsü kullanılmıştır.
- Yazarın amacı devlet ve toplum yönetiminin nasıl olması gerektiğini anlatmaktır.
- Türk edebiyatının ilk siyasetname örneği sayılır.
- Kişilere ve topluma ahlâk öğütleri verir. ( didaktik )
- Üç nüshası bulunur: Viyana, Mısır, Fergana
- Alegorik bir eserdir.
Eserin temeli dört kavram üzerine kurulmuştur; bunlar kişileştirilerek dört kahramanı ortaya çıkarmıştır.
Kişinin adı Temsil ettiği kavram Eserdekİ Konumu
Kün Togdı Adalet Hükümdar Ay Toldı Mutluluk Vezir
Ögdülmiş Akıl Vezirin oğlu
Odgurmuş Âkıbet Vezirin kardeşi
(hayatın sonu)
YUSUF HAS HACİP’İN KUTADGU BİLİG ADLI ESERİ
-
Mesnevi nazım şekliyle yazılan ilk Türkçe eserdir
- Siyasetname türünde yazılan ilk Türkçe eserdir
- Hakaniye lehçesiyle yazılan ilk Türkçe eserdir
- Arap alfabesiyle yazılan ilk Türkçe eserdir
- Aruz ölçüsüyle yazılan ilk Türkçe eserdir
- Beyit nazım birimiyle yazılan ilk Türkçe eserdir
- Alegorik tarzda yazılan ilk Türkçe eserdir
- Geçiş döneminde yazılan ilk Türkçe eserdir
- İslâmî bir anlayışla yazılan ilk Türkçe eserdir
DİVANÜ LÜGATİ’T – TÜRK / KAŞGARLI MAHMUT
- Türk dilleri sözlüğü anlamına gelir.
- 1072 – 1074 yılları arasında Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmıştır.
- Abbasi halifesi Ebu’l-Kasım Abdullah’a sunulmuştur.
- Araplara Türkçe’yi öğretmek amacıyla yazılmıştır.
- Türkçenin ilk sözlüğüdür.
- Eser Arapça yazılmış, örnekler Türkçe verilmiştir.
- İslâmiyet öncesine ait ürünlerden örnekler verilmiştir.
- Eserin sonunda Türklerin yaşadığı bölgeleri gösteren bir harita yer alır.
- Eserdeki yalnızca sözcükler yer almaz; çok sayıda şiir örneği, destan, sav, sagu ve koşuklarda yer alır.
- Yazar sözcükleri açıklarken o sözcük ya da sözün kullanıldığı Türk boyları hakkında da bilgi verir.
- Yazar,eserini oluşturan malzemeleri Türk boyları arasında dolaşarak derlemiştir.
- Bilinen tek nüshası İstanbul’dadır
- Dönemin sözcükleri ve dil bilgisi kurallarını aktardığı için Türk dili açısından büyük önem taşır.
- Destan, sav, sagu ve koşuklardan örnekler verdiği için Türk edebiyati açısından büyük önem taşır.
- Türk boyları ve toplulukları hakkında bilgi verdiği için Türk tarihi açısından büyük önem taşır.
- Gelenek, görenek ve yaşam biçiminden söz ettiği için Sosyoloji açısından büyük önem taşır.
- Dönemindeki illeri gösteren bir haritaya yer verdiği için Coğrafya açısından büyük önem taşır.
Türkçenin
- İlk sözlüğüdür
- İlk dil bilgisi kitabıdır
- İlk edebiyat antolojisidir
- İlk etimolojik sözlüğüdür
- İlk ansiklopedik sözlüğüdür
- İlk Türk dünyası ansiklopedisidir
ATABETÜ’L – HAKAYIK / EDİP AHMET YÜKNEKİ
- Hakikatlerin eşiği anlamına gelir.
- 12.yy.da yazılarak Dad Sipehsalar Mehmet Bey’e (Emir Muhammed) sunulmıştur.
- Ayet ve hadislerin yer aldığı dinî, didaktik bir eserdir. Ahlâk ve öğüt kitabıdır.
- Kaside nazım biçimiyle ve Şehname vezniyle yazılmıştır.
- Eserdeki dörtlükler mani şeklinde kafiyelenmiştir.
- Arapça ve Farsça sözcük sayısı fazladır.
- Geçiş döneminin diğer eserleri gibi Hakaniye Türkçesiyle yazılmıştır.
- Eserde işlenen başlıca konular; bilginin önemi, iyilik, erdem, cömertlik ve alçakgönüllülüktür.
- 14 bölümden oluşan eserin Uygur ve Arap harfleriyle yazılı nüshaları bulunur.
- İlk defa 1918’de Necip Asım tarafından ilim âlemine tanıtılmıştır.
AHMET YESEVİ’NİN DİVAN-I HİKMET ADLI ESERİ
- 12.yy.da ilk mutasavvıf şair, Hoca Ahmet Yesevi tarafından yazılmıştır.
- Ahmet Yesevi, şiirlerine Hikmet adını vermiştir. Bu hikmetler, Divan-ı Hikmet adı altında toplanmıştır.
- Şair bu hikmetlerle müritlerine dervişliğin kurallarını öğretmeye çalışmıştır.
- Hikmetler, dinî içerikli şiirlerdir. Bu şiirler, Anadolu sahasında ortaya çıkan “ilahi’’lerin ilk örnekleridir.
- Hakaniye lehçesiyle yazılmıştır.
- Sade ve yalın bir dil kullanılmıştır.
- Hece ölçüsü olarak 4+3 ve 4+4+4 kullanılmıştır.
- Aruzla yazılan ve gazel tarzının kullanıldığı hikmetler de vardır.
- Dörtlük ve beyitler yazılmıştır.
- Allah aşkı ve Peygamber sevgisi işlenmiştir.
- Eserin uyaklanışı abcd dddb eeeb şeklindedir.
- İstifham (soru sorma) ve tecahül-i arif (bilmezden gelme) sanatları kullanılmıştır.
- Uygur alfabesiyle yazılmış ilk nüshası Ayasofya müzesindedir
DEDE KORKUT HİKÂYELERİ
- Eserin asıl adı ‘’ Kitab-ı Dedem Korkut Alâ Taife-i Oğuzan’’dır.
- Bir ön söz ve on iki hikâyeden oluşur. Anonimdir.
- Hikayelerin dili 14 – 15. yy Anadolu Türkçesidir.
- Nazım – nesir karışıktır.
- Eserde uyak (seci) ve aliterasyon kullanılmıştır.
- Destan geleneğinden halk hikâyeciliğine geçiş döneminin ürünüdür.
- Eserde destan, hikâye ve masal ögeleri bulunur.
- Bu hikâyelerle Yunan mitolojisinin bazı efsaneleri arasında benzerlikler vardır.
- Bu hikâyelerin ilk defa Dede Korkut adlı kutsal bir ozan tarafından anlatıldığına inanılmaktadır.
- Her hikâyede ortaya çıkan Dede Korkut; Oğuzların sözü dinlenir, öğüdüne uyulur, duası beklenir bir ‘’ulu kişisi”dir.
- Eserle ilgili ilk inceleme Kilisli Rifat Bilge tarafından yapılmış, Bilge eseri Arap harfleriyle yayımlamıştır
Dede Korkut’un 12 Hikâyesi
- Dirse Han Oğlu Boğaç Han
- Salur Kazanın Evinin Yağmalanması
- Kam Büre Beg Oğlu Bamsı Beyrek
- Kazan Begin Oğlu Uruz Begin Tutsak Olması
- Duha Koca Oğlu Deli Dumrul
- Kanlı Koca Oğlu Kan Turali
- Kadılık Koca Oğlu Yegenek
- Basat’ın Tepegöz’ü Öldürmesi
- Begel Oğlu Emren
- Usun Koca Oğlu Seğrek
- Salur Kazanın Tutsak Olması
- Dış Oğuz’un İç Oğuz’a İsyanı