İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATI YAZILI DÖNEM (8 – 11. YY.)
• Türk edebiyatının ilk yazılı ürünleri Göktürk Kitabeleridir.
• Göktürkçe ile yazılan ürünler yabancı dillerin etkisinden uzakken Uygurca metinlerde
yabancı dillerin etkisi olduğu görülür.
• Ürünler didaktik içerikli olup Türk milletinin tarihi, sosyal ve kültürel özelliklerini
yansıtır.
• Bazı atasözlerimiz ve destanlarımız bu dönemde yazıya geçirilmiştir.
GÖKTÜRK YAZITLARI
- 8.yy.da dikilen bu yazılar Türk edebiyatının ilk yazılı metinleridir.
- Göktürklere ait olup ‘’Türk’’ adının geçtiği ilk metinlerdir.
- Türk dilinin ve tarihinin; hitabet sanatının ve anı türünün ilk örneği kabul edilir.
- Metinlerin yazarı Yollug Tigin’dir, dolayısıyla Türk edebiyatının da ilk yazarı Yollug Tigin’dir.
- 38 harfli Göktürk alfabesiyle yazılan bu kitabelerin bir yüzü Çince diğer yüzleri
- Türkçe yazılmıştır.
- Satırlar, yukarıdan aşağıya yazılmış ve sağdan sola istif edilmiştir. Sadece
- Tonyukuk Anıtı soldan sağadır.
- Yazıtlarda; Bilge Kağan’ın kardeşi Kül Tigin ile birlikte Çinlilere karşı yaptıkları bağımsızlık savaşı, Göktürk devletinin yeniden kuruluşu, Türk milletinin bütünlüğünün yeniden sağlanması için verdikleri mücadele anlatılır.
- Abidelerde Türk milleti kültürel kimliğine sahip çıkmaya çağrılır. Tarihten örnekler verilerek,
- Çinlilerin Türkler üstünde oynadıkları oyunlar anlatılır. Birlik ve beraberlik çağrısı yapılır.
- Yabancı etkilerden uzak, yalın ve gelişmiş, işlenmiş bir dil kullanılmıştır.
- İlk olarak anıtlardan birini İsveçli tutsak subay Strahlenberg keşfetmiştir.
- Anıtlar hakkındaki ilk tarihi bilgiyi Cüveyni vermiştir.
- Danimarkalı W. Thomsen, anıtlardaki yazıyı çözmüştür.
- Alman bilgin Radloff, çevirisini yaparak dünyaya tanıtmıştır.
- Şemsettin Sami Türkçeye çevirmiştir
1. Bilge Tonyukuk Anıtı: (MS 720-725)
• Yazarı, Göktürk Başveziri Bilge Tonyukuk’tur.
• Bir devlet adamı gözüyle dönemin tarihi alınır.
• Tarih ve anı türünün ilk örneği kabul edilir.
• Dil yönünden sadedir. Atasözleri ile dikkat çeker.
2.Kül Tigin Anıtı: (MS 732)
• Bilge Kağan tarafından diktirilmiş Yollug Tigin tarafından yazılmıştır.
• Bilge Kağan’ın ağzından, Göktürk tarihine ait olaylar ve sorunları ele alınmış; topluma birlik,
beraberlik mesajı verilmiştir.
• Söylev türündedir.
• Batı yüzü Çince yazılmıştır.
• Tonyukuk anıtına göre daha sanatlı bir anlatımı vardır.
3.Bilge Kağan Anıtı: (MS 735)
• Bilge Kağan’ın ağzından ölümünden sonra onun adına Tengri Kağan diktirmiştir
• Yazarı Yollug Tigin’dır.
• Konu, tür ve anlatım yönünden Kül Tigin anıtının tekrarı gibidir.
Yazıtların Önemi
• Türk adının geçtiği ilk metin
• Türk edebiyatının / dilinin ilk yazılı metni
• Hitabet ve anı türünün ilk örneği
• Türk tarihinin önemli bir yazılı kaynağı
• Tarihî, siyasî bir nutuk örneği
• Hükümdarın millete hesap verdiği demokrasi göstergesi
UYGUR METİNLERİ
• Uygur dönemi yazılı ürünleri daha çok dini içerikli ve çeviri metinlerde oluşur.
• Yapıtlarda daha çok Maniheizm ve Budizm’in esasları ele alınmıştır.
• Bilinen ilk Türk şairi bu dönemde yaşayan Aprınçur Tigin’dir.
a. Altun Yaruk (Altın Işık) : Budizmin kutsal kitabıdır. Burkancılığın inanç ve felsefesini, din adamlarının
menkıbeleriyle anlatan dinî – ahlâkî bir yapıttır.
b. Sekiz Yükmek (Sekiz Yığın) : Budizmin inanç ve felsefesini anlatan bir eserdir.
c. Kalyanamkara ve Papamkara Hikayesi (İyi Düşünceli Prens ile Kötü Düşünceli Prens) : İki kardeş
arasında geçen Burkan dinine ait bir menkıbenin hikayesidir.
d. Irg Bitig (Fal Kitabı) : Mani dinine ait Göktürk alfabesiyle yazılmış bir fal kitabıdır.