Bu konumuzda dize (mısra) nedir?, mısra-i zade nedir?, beyit nedir?, dörtlük nedir?, bent nedir?, hece ölçüsü nedir?, aruz ölçüsü nedir?, açık heceler, kapalı heceler nelerdir?, ulama (vasl) nedir?, imale (uzatma) nedir?, zihaf (kısma) nedir? med (çekme) nedir?, takdi (kesme) nedir?, serbest ölçü nedir bu konuları işleyeceğiz ve örneklerini çözeceğiz.
Dize (Mısra) :
➢ Şiirin her satırına verilen isimdir.
• Beni candan usandırdı cefadan yar usanmaz mı
Felekler yandı âhımdan muradım şem’i yanmaz
Mısra-ı Âzâde :
➢ Divan şiirinde kendi içinde anlam bütünlüğüne sahip, anlamı tamamlamak için başka bir mısraya ihtiyaç duymayan bir satırlık dizedir.
• Hatırından çıkmasın dünyaya üryan geldiğin – Baki
• Gün doğmadan meşime-i şebden neler doğar – Kırımlı Rahmi
Beyit:
➢ Aynı ölçüyle yazılmış, anlam bakımından birbirine bağlı, art arda gelen iki dizeden oluşan nazım biçimidir.
• Göz gördü gönül sevdi seni ey yüzü Mâhım
Kurbanın olam var mı bunda benim bir günâhım — Nahifî
Dörtlük:
➢ Dört dizeden oluşan nazım birimidir. Halk şiirinin temel nazım biçimidir.
• Yiğidin eyisini nerden bileyim
Yüzü güleç kendi yaman olmalı
Kasavet serine çöktüğü zaman
Gönlünün gâmını alan olmalı — Karacaoğlan
Bent:
➢ Bir şiirin bölümlerini oluşturan üç, beş, altı, yedi ve daha fazla dizenin kümelenmesiyle oluşan birimlerdir. Ayrıca beyitlerin bir araya gelmesiyle oluşan bentler de vardır.
• Gül hazîn, sümbül perişan, bağ-zarın şevki yok
Derd-nâk olmuş hezâr-ı nağme-kârın şevki yok
Başka bir haletle çağlar, cûybârın şevki yok
Ah eder, inler nesim-i bî-kararın şevki yok
Geldi amma n’eyleyim, sensiz baharın şevki yok! — Recâizade Mahmut Ekrem
Hece Ölçüsü :
➢ Dizelerindeki dize sayısının eşit olması kuralına dayanan ölçüdür.
➢ Hece ölçüsünde dizenin kendi içinde anlamlı bölümlere ayrılmasına ‘’durak’’ denir. Duraklar belirlenirken sözcükleri bölmez.
➢ Şiirimizde genellikle 7, 8 ve 11’li kalıplar kullanılmıştır.
• 4+3 = 7 6+5 =11
• 4+4 = 8 4+4+3 =1
• Bağa girdim üzüm yok
El yârinde gözüm yok
Ben yârimi küstürdüm
Barışmaya yüzüm yok
• İncecik’ten bir kar yağar
Tozar Elif Elif diye
Deli gönül abdal olmuş
Gezer Elif Elif diye
• Nasıl vasfedeyim güzelim seni
Rumeli, Bosna’yı değer gözlerin
Dünyaya gelmemiş eşin akranın
İzmir’i Konya’yı değer gözlerin
• Bir gece misafirim olsan yeter
Dolar odama lavanta kokusu
Soğur sevincinden sürahide su
Ay pencerede durup durup güler
Aruz Ölçüsü:
➢ Dizelerdeki hecelerin uzunluk – kısalık bakımından benzerliğine dayanır.
Açık Heceler :
➢ Ünlülerle biten hecelerdir. Aruz incelemesinde (.) işaretiyle gösterilir. Bu hecelerin ses değeri ‘’yarım’’ kabul edilir
Kapalı Heceler :
➢ Ünsüzlerle ya da uzun ünlülerle biten hecelerdir. Aruz incelemesinde (-) işaretiyle gösterilir. Ses değeri ‘’tam’’ kabul edilir.
• Gül hasretinle yollara tutsun kulağını
• Nergis gibi kıyâmete dek çeksin intizar
Ulama (Vasl) :
➢ Sözcüğün sonunda ünsüz, ölçü gereği kendinden sonraki sözcüğün başındaki ünlüye bağlanır.
• Bülbüller öter güller şâd gönlümüz yok.
İmale (Uzatma) :
➢ Kısa heceyi, ölçü gereği uzun okumaktır.
Zihaf (Kısma) :
➢ Uzun heceyi, ölçü gereği kısa okumaktır.
Med (Çekme) :
➢ Uzun heceyi, ölçü gereği bir kısa hece kadar uzatmaktır. Yani bir buçuk hecelere denir.
Takdi (Kesme) :
➢ Dizelerin durak yerleri belirtilerek kesik kesik okunmasıdır.
❖ Not :
➢ Arapça ve Farsçadan gelme uzun ünlülerle kurulan iki sesli hecelere; üç sesli heceler yerine göre, aruz ölçüsünde bir tam ve bir yarım (bir buçuk) hece değerinde tutulur ve (-.) işaretiyle gösterilir.
• -âb, -ûl, -rûy, -cûy
➢ İki ünsüz bitişik düzende olan heceler de yerine göre bir buçuk hece değerinde kabul edilir.
• Saçma ey göz eşkden gönümdeki odlare su
Kim bu denlü dutuşan odlara kılmaz çâre su
Serbest Ölçü :
• Hece, aruz gibi herhangi bir ölçüye bağlı kalınmayan, şairin tamamen kendi üslubuna göre yazdığı ölçüdür.
• Günümüzde yazılan şiirlerin çoğu serbest ölçüde yazılmaktadır.
• Türk şiirinde 140’lardan sonra Orhan Veli Kanık ile yaygınlaşmaya başlamıştır.