İKİLEMELER
Oluşumlarına göre ikilemeler
• Aynı sözcüğün tekrarıyla: güle güle, yeşil yeşil, yavaş yavaş, bir bir…
• Eş anlamlı sözcüklerle: ses seda, güçlü kuvvetli, sağlık sıhhat…
• Yakın anlamlı sözcüklerle: delik deşik, doğru dürüst, yalan yanlış, eş dost…
• Zıt anlamlı sözcüklerle: düşe kalka, gece gündüz, iyi kötü, ileri geri…
• Biri anlamlı diğeri anlamsız: ufak tefek, eğri büğrü, zar zor…
• İkisi de anlamsız: eciş bücüş, abur cubur, mırın kırın…
• Yansıma sözcüklerle: gurul gurul, tıkır tıkır, şırıl şırıl, gacır gucur…
DEYİMLER
Deyimlerin çoğu mastar hâlinde bulunurlar veya bir mastarla sona ererler.
- göz koymak, kulak kabartmak, burun kıvırmak, dilinde tüy bitmek, sevgi beslemek…
Söz öbeği biçiminde olan deyimler de mevcuttur.
- su katılmamış, aç kurt gibi, gel zaman git zaman…
Deyimler cümle biçiminde de karşımıza çıkabilir.
- Çoğu gitti azı kaldı.
- Atsan atılmaz satsan satılmaz.
Deyimler kullanıldığı cümleye göre çekim eki alabilir.
- Anlatılanlara kulak kabartmış.
- Anlatılanlara kulak kabarttık.
Deyimler çoğunlukla mecaz anlamlıdır. Ancak az da olsa gerçek anlama sahip deyimler de vardır.
- çoğu gitti azı kaldı
- yükte hafif pahada ağır
‼Deyim, bir kavramı belirtmek için bulunmuş özel bir anlatım kalıbıdır; kural ya da yargı bildirmezler. Deyimi atasözünden ayıran en önemli özellik budur.
ATASÖZLERİ
Atasözlerinin büyük bölümü mecazlı sözlerdir. Sayıları az olmakla birlikte gerçek anlamda kullanılanlar da vardır.
- Bal tutan parmağını yalar.
- Doğru söz yemin istemez.
Atasözleri öğüt – ders verici nitelikte olur. Kimi atasözleri doğrudan kimisi dolaylı öğüt verir.
- İki ölç, bir biç.
- Karıncadan ibret al, yazdan kışı hazırla.
- Ağlamayan çocuğa meme vermezler.
- Sona kalan dona kalır.
- Borç yiyen kesesinden yer.
Atasözleri kalıplaşmış sözlerdir. Atasözlerinde, sözcüklerin kendileri ve cümle içerisindeki yerleri değiştirilemez. Sözcüklerin eş anlamlıları kullanılamaz.
- Akacak kan damarda durmaz.
- Akacak kan vücutta durmaz.
Bazı atasözleri aynı veya yakın anlamı karşılar.
- Mum dibine ışık vermez. / Terzi kendi söküğünü dikemez.
- Körle yatan şaşı kalkar. / Topalla gezen aksamak öğrenir.
- Zahmetsiz rahmet olmaz. / Paça ıslanmadan balık tutulmaz.
Bazı atasözleri, anlamca birbiriyle çelişir.
- Her koyun kendi bacağından asılır. / Kurunun yanında yaş da yanar.
- Fazla mal göz çıkarmaz. / Azıcık aşım kaygısız başım
- Her koyun kendi bacağından asılır. / Kurunun yanında yaş da yanar.
Konularına Göre Atasözleri
Sosyal olayların oluşumu ve sonuçları ile ilgili atasözleri vardır.
Araba devrilince yol gösteren çok olur.
- Âdet ve gelenekleri gösteren atasözleri vardır.
- Bir fincan kahvenin kırk yıl hatırı vardır.
Bir takım inanışları bildiren atasözleri vardır.
- Garip kuşun yuvasını Allah yapar.
Doğa olaylarının oluşumu ve sonuçlarını ortaya koyan atasözleri vardır.
- Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır.
Kısa öykü biçiminde oluşmuş atasözleri vardır.
- Ağaca balta vurmuşlar “Sapı bedenimden.” demiş.