Âşık edebiyatı, şiir ağırlıklı bir edebiyattır. Şairler de şiirlerini saz eşliğinde söyledikleri için bu edebiyata ‘’saz şiiri’’, şairlere de ‘’saz şairi, meydan şairi, çöğür şairi, âşık’’ gibi isimler verilmiştir.
Şairlerin genellikle üç kaynaktan çıktıkları söylenebilir.
. Köy ve oymaklar
. Asker ocakları
. Şehirler
Köy ve kasaba gibi küçük yerleşim birimlerinden ve oymaklardan, usta – çırak ilişkisiyle yetişen; düzenli bir eğitimden geçmeyen ve divan edebiyatından etkilenmeyen âşıklara ‘’meydan şairi’’ adı verilir.
Orta ve küçük ölçekli şehirlerden ve asker ocaklardan yetişen, düzenli bir eğitimden geçen ve divan edebiyatından etkilenen şairlere ‘’ kalem şairi’’ adı verilir.
Bir ustanın izinden giden, onun dil ve anlatım özelliklerine bağlı kalan, belli bir grup oluştuğunda buna ‘’kol’’ adı verilmiştir: Erzurumlu Emrah Kolu, Şenlik Kolu, Ruhsatı Kolu, Sümmani Kolu vs.
GENEL ÖZELLİKLERİ
• Genellikle aşk, tabiat,gurbet,özlem, toplumsal sorunlar gibi din dışı konular işlenir.
• Şairler, şiirlerini saz / bağlama eşliğinde doğaçlama dile getirir.
• Sanatçıların şiirlerinin toplandığı şiir defterine ‘’cönk’’ adı verilir.
• Şiirlerde dörtlük nazım birimi ve hece ölçüsü kullanılır. Az da olsa divan edebiyatından etkilenip aruz ölçüsü ve beyit nazım birimiyle yazan şairler de vardır: Âşık Ömer, Gevheri…
• Dörtlüklerde genellikle hecenin 7’li, 8’li ve 11’li kalıbı tercih edilir.
•Daha çok yarım ve cinaslı uyak kullanılır, bazen de sadece redifle yetinilir.
• Yazmaya değil söylemeye ve ezgiye dayalı bir şiir olduğundan kulak için kafiye ön plandadır.
• Şiirler sade ve anlaşılır bir halk diliyle söylenir.
• Benzetme sanatı ağırlıklı olmak üzere bazı söz sanatlarına ve kalıplaşmış sözlere de yer verilir.
• Şiirlerin belli bir başlığı yoktur, kullanılan nazım şeklinin adıyla isimlendirilir.
• Şiirlerin son dörtlüğünde mutlaka şairlerin adı veya takma adı (tapşırma) yer alır.
ÂŞIK EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ
KOŞMA
• Dörtlüklerle ve 11’li hece ölçüsüyle yazılır.
• Genellikle 3-6 dörtlükten oluşur.
• Son dörtlükte şairin tapşırması geçer.
• Uyak düzeni genelde abab / cccb / dddb şeklindedir.
• Söyleyenleri bellidir.
• Konuları bakımından dört gruba ayrılır;
a. Güzelleme: Sevilen herhangi bir şeyin güzelliklerini övmek için söylenen lirik koşmadır. En ünlü şairi Karacaoğlan’dır.
b. Koçaklama: Kahramanlık, yiğitlik, savaş konularını coşkun ve yiğitçe bir üslupla işleyen epik koşmadır. En ünlü şairleri Köroğlu ve Dadaloğlu’dur.
c. Taşlama: Bir olayı durumu ya da kişiyi yeren koşmadır. En ünlü şairi Seyrani’dir.
d. Ağıt: Ölümden duyulan acıyı dile getiren şiirlerdir.
SEMAİ
• 8’li hece ölçüsüyle söylenir.
• Koşma gibi 3-5 dörtlükten oluşur.
• Kendine özgü bir ezgisi vardır.
• Uyak düzeni koşmaya benzer.
• Sevgi, doğa, güzellik gibi konular işlenir.
• Söyleyenleri bellidir.
• Semainin hece ölçüsüyle yazılanlarının yanında aruz ile yazılanları da vardır.
İncecikten bir kar yağar
Tozar Elif Elif diye
Deli gönül abdal olmuş
Gezer Elif Elif diye
Elif’in uğruna nakışlı
Yavru balaban bakışlı
Yayla çiçeği kokuşlu
Kokar Elif Elif diye
VARSAĞI
• Hece ölçüsünün 8’li kalıbıyla yazılır.
• 3-5 dörtlükten oluşur.
• Müziğinde ve sözlerinde meydan okuyan, Babacan için erkekçe bir hava duyulur.
• Kimi dörtlüklerinde ‘’bre!, hey!, behey!’’ gibi ünlemlerin yer aldığı özel bire zgisi ile söylenen şiirlerdir.
• Halk edebiyatında en çok varsağı söyleyen âşık Karacaoğlan ve Dadaloğlu’dur.
Bre ağalar bre beyler
Ölmeden bir dem sürelim
Gözümüze kara toprak
Dolmadan bir dem sürelim
Aman hey Allah’ım aman
Ne aman bilir ne zaman
Üstümğzde çayır çimen
Bitmeden bir dem sürelim
DESTAN
• 11’li ya da 8’li hece kalıbı kullanılır.
• Uyak düzeni koşmaya benzer.
• Halk şiirinin en uzun nazım birimidir.
• Dörtlük sayısı konunun özelliğine bağlıdır.
• Kendine özgü bir ezgisi vardır.
• Toplumu yakından ilgilendiren savaş, deprem, yangın, , ayaklanmalar gibi konular işlenir.